بیوشیمی یا شیمی حیات، علم مطالعه ساختار و ویژگی‌های مواد موجود در سلول‌ها و بدن جانداران و بررسی واکنش‌های شیمیایی در آنها می‌باشد. بیوشیمی را همه به‌عنوان شاخه‌ای از زیست‌شناسی می‌شناسند اما شاخه ای از شیمی آلی نیز به شمار می‌آید. در واقع نام لاتین واژه‌ی بیوشیمی: Biochemictry خود از دو بخش Bio به معنی “زیست” و Chemistry یا همان “شیمی” تشکیل یافته که برگردان لغوی آن به معنی “زیست شیمی” می‌باشد که این خود نشان از تلفیقی بودن این دانش و بین رشته‌ایی بودن ماهیت آن بین رشته‌های زیست شناسی و شیمی آلی است. هدف رشته بیوشیمی تبیین مولکولی تمام فرآیندهای شیمیایی سلول‌های زنده، درک کامل تمام فرآیندهای شیمیایی مرتبط با سلول‌های زنده در سطح مولکولی، تلاش برای شناخت چگونگی آغاز حیات، به دست آوردن درک واضح از واکنش‌های شیمیایی درون سلول زنده و همچنین ارتباط این واکنش‌ها با ساختار و کار سلول است. دانش بیوشیمی که در آن از روش‌های شیمیدانان برای درک و شناخت فرایندهای فناوری زیستی که درون موجودات زنده روی می‌دهد استفاده می‌شود، دارای اهمیت روزافزونی است؛ تمام گیاهان و جانوران از ترکیب‌های شیمیایی ساخته شده‌اند و وظیفه بیوشیمیست ها آن است که ساختمان این مواد و نقش آنها را در حیات موجودات زنده بررسی و شناسایی کنند. کربوهیدرات‌ها، لیپیدها، پروتئین ها و اسیدهای نوکلئیک مانند DNA فقط تعدادی از مولکولهای زیستی هستند که موضوع مطالعه بیوشیمیست‌ها یا همان زیست‌شیمیدان‌ها به شمار می‌آیند.
زمینه‌های مطالعاتی و پژوهشی رشته بیوشیمی
رشته بیوشیمی در سه زمینه مختلف به بحث و بررسی می‌پردازد؛
– بیوشیمی ساختمانی: Structural Biochemistry که به بررسی ساختار یک مولکول مثل کربوهیدرات، پروتئین، لیپید و دیگر مولکولهای حیاتی (بیوشیمیایی) می‌پردازد.
– بیوشیمی متابولیسمی: Metabolic Biochemistry بررسی واکنش‌های متابولیکی و مسیرهایی که مواد مغذی مانند کربوهیدرات‌ها، پروتئین‌ها و چربی‌ها در سوخت و ساز طی می‌کنند را مورد بررسی قرار می دهد.
– بیوشیمی بالینی (کلینیکی): Clinical Biochemistry علمی است که به بررسی علل بروز بیماری ها می‌پردازد و ارتباط بیماری‌ها را با ملکول های زیستی مورد مطالعه قرار می‌دهد. امروزه به طور صد در صد مشخص شده است که بیشتر بیماری هایی که داخلی هستند نه به واسطه عوامل خارجی بلکه مانند دیابت پایه بیوشیمیایی دارند. در واقع ۵۰ تا ۹۰ درصد بیماری‌های دام و انسان ناشی از بروز اختلال در واکنش‌ها و فرایندهای بیوشیمیایی یا تحت‌تاثیر عملکرد نادرست مهارکننده‌های بیوشیمیایی (هورمون‌ها) یا بیو‌کاتالیست‌ها (آنزیم‌ها) رخ می‌دهند.
مقاطع تحصیلی رشته بیوشیمی در ایران
رشته بیوشیمی در ایران در هیچ دانشگاهی در مقطع کاردانی ارایه نمی‌شود. در مقطع کارشناسی، این رشته در حال حاضر فقط در واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی و تحت عنوان “زیست‌شناسی سلولی و مولکولی- بیوشیمی” ارایه می‌شود. تاکنون این رشته در مقطع کارشناسی توسط دانشگاه‌های دولتی و پیام نور به صورت اختصاصی ارایه نشده است.
در ایران مقطع کارشناسی‌ارشد رشته بیوشیمی در دو گرایش بیوشیمی (محض یا عمومی) شامل زمینه‌های مطالعاتی بیوشیمی ساختمانی و متابولیکی و گرایش بیوشیمی بالینی ارایه می‌شود. مقطع کارشناسی‌ارشد رشته بیوشیمی محض یا عمومی که به آن “کارشناسی‌ارشد بیوشیمی وزارت علوم” یا به اختصار “کارشناسی‌ارشد بیوشیمی” نیز گفته می‌شود، توسط دانشگاه‌های دولتی زیرمجموعه‌ی وزارت علوم، دانشگاه پیام‌نور، برخی از موسسات آموزش عالی غیر‌انتفاعی و البته دانشگاه آزاد اسلامی ارایه می‌شود. رشته “کارشناسی‌ارشد بیوشیمی بالینی” به طور معمول بوسیله دانشگاه‌های علوم پزشکی زیرمجموعه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ارایه می‌شود.
با توجه به اینکه متولی برگزاری دو گرایش رشته بیوشیمی در مقطع کارشناسی‌ارشد دو وزارتخانه علوم و بهداشت می‌باشند دارندگان مدرک کارشناسی مجاز به ادامه تحصیل در این دو گرایش نیز برای ورود به هریک از آنها باید در آزمون ورودی جداگانه شرکت نمایند. اگرچه فارغ‌التحصیلان تمامی دوره‌های کارشناسی زیست‌شناسی علوم سلولی- مولکولی به ویژه بیوشیمی مجاز به شرکت در هر دو گرایش کارشناسی‌ارشد بیوشیمی و بیوشیمی بالینی هستند با این وجود مواد درسی مورد امتحان و ضرایب آنها در هر آزمون با دیگری متفاوت است. هرچند در هر دو آزمون بالاترین ضریب امتحانی مربوط به دروس پایه و تخصصی بیوشیمی می‌باشد.
هر یک از دو گرایش رشته بیوشیمی در مقطع کارشناسی‌ارشد به طور جداگانه در مقطع دکتری تخصص نیز ادامه می‌یابند؛ در دوره دکتری گرایش بیوشیمی توسط دانشگاه‌های زیرمجموعه وزارت علوم و همچنین دانشگاه آزاد اسلامی (واحدهای فلاورجان و علوم و تحقیقات تهران) و گرایش بیوشیمی بالینی تنها توسط دانشگاه‌های علوم پزشکی زیرمجموعه وزارت بهداشت برگزار می‌شود؛ البته با این ویژگی که دارندگان مدرک کارشناسی‌ارشد هر دو گرایش، این اختیار را دارند تا در آزمون ورودی دکتری گرایش دیگر نیز شرکت نمایند.